رو سیاه ترین بنده در خونه اهل بیت علیه السلام و استا کریم راه زاندازه برون رفته اى پى نتوان برد که چون رفته اى عقل در این واقعه حاشا کند عشق نه حاشا، که تماشا کند
علامه آیت الله اقاسیدمحمدحسین قاضی طباطبائی
کوتاه و خواندنی
[عناوین آرشیوشده]
بسم الله الرحمن الرحیم
عمریست تا من در طلب هر روز گامی می زنم دست شفاعت هر زمان در نیکنامی می زنم
بی ماه مهر افروز خود تا بگذرانم روز خود دامی براهی می نهم مرغی بدامی می زنم
اورنگ کو گلچهره کو نقش وفا و مهر کو حالی من اندر عاشقی داو تمامی می زنم
تا بو که یابم آگهی از سایه سرو سهی گلبانگ عشق از هر طرف بر خوشخرامی می زنم
چندی است که نام علامه ذی جود مرحوم آیه الله العظمی آقا سید محمد هاشم چهار سوقی که جنت الهی ماوای او باد بر زبان دلم جاری است و یاد او زیباگر زمزمه جان من است ، یادش جاودان .
راستی کجا شدند آن مردانی که ولی الله المطلق در اشتیاق دیدارشان فرمود آه آه " شوقاً الی رؤیتهم " ؟.
آن عالمان ربانی و آن مجاهدان میدان های نبرد با اهریمنان جهل و خواهش های نفسانی در کدامین دیار آرمیدند؟ تا سودای آنانرا به مشام دل سپریم ،گر چه آنان کجا و سیه دل چروکیده ما کجا ، بگذریم !
سید محمد هاشم چهار سوقی از جمله دانشمندان گمنامی است که سالهای متمادی حوزه های علمیه شیعه را از نور وجود خود روشنایی بخشید و هادی طریق هدایت بود و بسیاری از فرزانگان فروزان گرد او جمع شدند و ستارگان درخشان محافل دانش گردیدند .
ما نیز بر آن شدیم تا با زمزمه یاد او از نگارستان وجودش چهره ها بر چینیم و دل مالامال از کدورت خویش را با غنچه های حسن او طراوات دهیم .
میلاد :
در روزگاری کمتر از دو قرن پیش یعنی سنه 1235 هجری قمری " علی هاجرها آلاف التحیته و الثناء " آسمان شهر کوچکی که در آنسوی سپاهان چون زمرد می درخشید ، شاهد طلوع دو خورشید بود یکی که آسمان آبی بدو روشن گردید و دیگری شمس فروزانی بود که دیده و دلهای مردمان را به میلاد خویش نور باران کرد .
سرای مرحوم آیت الله میرزا زین العابدین خوانساری که دهلیز رتق و فتق و گشایش معضلات خوانساریان بود برای هفتمین بار شاهد طلوع خورشیدی بود که شمس الشموس شد و نزدیک به نیم قرن آبادی سپاهان را منور و متجلی به نور جمال خود کرد و آن عین الیقین جلاء العیون گردید .
آری میرزا محمد هاشم خوانساری بدینسان پا به عالم خاکی نهاد و ستارگان درخشانی از کهکشان عرفان و دانش گرد اوحلقه زده و از نور وجود او نورانی گردیدند . این زمان درست زمانی بود که فتنه های بوجود آمده در ایران رو به افول نهاده و آرامش نسبی به ایران بازگشته بود و حوزه علمیه اصفهان دگر بار رونقی نو را باز یافته و قاجاریان پنجاهمین سالگرد تاسیس خود را به شادی آراسته بودند .
نیاکان :
1- نیای میرزا محمد هاشم چهار سوقی همه از جمله دانشمندان ربانی و یا از اوتاد عرفانی و اهل کرامت بوده اند آنان ، حاملان لواء دین حنیف محمدی و ولایت علوی در اعصار مختلف به شمار می آمدند که از محافل و کرسی های علمی آنان ، دانشمندان بزرگی چون میرزا ابوالقاسم قمی ، وحید بهبهانی ، علامه بحر العلوم و ....... ستارگان پر فروغ گیتی علم و عرفان گردیدند . ما در این مقال به ذکر نام و چکیده ای از شرح احوالشان بسنده می کنیم ، تا یاد آنان به کام دل نشیند.
والد گرانقدر آقای سید محمد هاشم چهار سوقی مرحوم آیه الله ذی فنون ، فقیه و رجالی آقا سید زین العابدین خوانساری است او را سر سلسله خاندان معروف روضاتی دانسته اند میلاد او در تاریخ 1190 هجری قمری در خوانسار رقم خورده است ، او را یگانه روزگار خویش یاد کرده و در نقل است که در فقه و اصول ، رجال و حدیث ، تفسیر و ادبیات ، کلام و فلسفه تبحر کافی داشته ، مضافاً آورده اند که او عابدی زاهد ، متقی و صاحب کرامات باهره بوده است به گونه ای که اصفهانیان به کرامت و تقوای او اعتقاد مفرطی داشته و حتی نقل کرده اند که یهودیان و نصرانیان برای آن بزرگوار نذورات می آوردند و به مقصد مطلوب می رسیدند .
مرحوم سید زین العابدین نزد پدرش که شرح حال مختصر او خواهد آمد یعنی مرحوم آیت الله آقا سید ابوالقاسم خوانساری زانوی شاگردی به زمین زده و مقدمات و بسیاری از علوم را در محضر او آموخت .
استاد دیگرش که او نیز از همین خاندان به حساب می آید مرحوم آیت الله آقا سید ابوالقاسم ابن سید حسن بوده و رجال و بسیاری از علوم نقلی را نیز نزد مرحوم آیت الله سید محمد مهدی خوانساری صاحب رساله معروفه ابوبصیر فرا گرفت .
در بیست سالگی به نجف اشرف
مهاجرت کرد و در زمره مهاجران الی الله واقع گردید اما پس از مدت کوتاهی به ایران بازگشت و در سال 1210 هجری قمری به اصفهان آمد و نزد حاجی کرباسی صاحب اشارات الاصول ، فقه و اصول را و در محضر ملا علی نوری " فیلسوف نامی " فلسفه و علوم عقلی را و نزد ملا علی اکبر ایجئی صاحب کتاب زبده المعارف کلام و اعتقادات را و در حضور سید شفتی نیز مراتب دیگر علمی را فرا گرفت و از محضر بزرگانی چند به دریافت اجازه نائل گردید که سید محمد باقر شفتی یکی از آنان است .
آورده اند که او را 12 اثر علمی بوده است مانند بهجه الناظر و سرور الخاطر ، مرحوم سید زین العابدین در سنه 1275 هجری قمری در سن 85 سالگی دار فانی را وداع گفت و به سوی عالم بقا پر گشود .
2- نیای دوم مرحوم سید محمد هاشم چهار سوقی آیة الله آقا سید ابوالقاسم جعفر معروف به آقا میرزا باباست که ولادتش در صبح روز سه شنبه 11 صفر المظفر 1163 هجری قمری در خوانسار به وقوع پیوسته است ، صاحب ریحانه الادب در شرح احوالش آورده است : او از اکابر علمای امامیه در قرن سیزدهم قمری است و معاصر میرزای قمی و صاحب ریاض بوده و جد صاحب روضات است .
در علم و فضل ، زهد و تقوی و دیانت مقامی شامخ داشته است و از کثرت احتیاط از اقبال به دنیا بای نحو کان احتراز می نمود در خبراست که اوراد و اذکاری داشت و مردم جهت رفع مشکلات به او مراجعه می کردند و درمان قطعی می جستند .
مرحوم میرزا ابوالقاسم نزد پدرش مرحوم آیت الله العظمی سید حسین خوانساری که یگانه دوران خود و استاد میرزای قمی و وحید بهبهانی و بحر العلوم است زانوی شاگردی به زمین زد و مدتی را نیز به اصفهان کوچید و نزد عالمان آن دیار از جمله مرحوم میرزا ابوالقاسم حسینی اصفهانی علوم را فرا گرفت تا آنجا که مجتهد شد و به خوانسار مراجعت نمود.
تعالیق و حاشیه های او بر آثار بزرگان موجود است و کتابی نیز از او به یادگار مانده است در موضوع« حرمة لبس الحریر المحض للنساء حین الصلوة و الاحرام »
از عده ای از دانشمندان دارای اجازه است از جمله از مرحوم پدرش علامه سید حسین خوانساری ومرحوم آیت الله طباطبائی صاحب کتاب پر ارج ریاض المسائل .
او در روز پنج شنبه 17 ماه رمضان المبارک سنه 1240 از دار دنیا کوچ و در قبرستان پست بازار قدیم خوانسار مدفون شد حقیر نیز به افتخار زیارت قبر او و والد ارجمندش در همان مکان نائل گردیده ام .
نیای سوم او مرحوم علم الاعلام و حجه الاسلام آیت الله العظمی آقا سید حسین موسوی خوانساری است که حقیر تحت عنوان نورین نیرین مقالی را در شرح مختصر احوال او نگاشته ام و بدین سبب از شرح احوال آن بزرگوار در این مقال صرف نظر می نمایم .
و اما نیای چهارم او مرحوم آیت الله العظمی آقا سید جعفر موسوی خوانساری است که در تاریخ 1090 هجری قمری دو ساعت به غروب روز یکشنبه بیستم ماه صفر المظفر مطابق چهاردهم فروردین ماه در اصفهان دیده به جهان گشود مادرش دختر آخوند مولی حسن جیلانی دیلمانی اصفهانی لنبانی فیلسوف شهیر عهد صفوی است .
نام او را محمد جعفر و کنیه اش را ابوالقاسم نهاده اند که در زمان ما در کتب به میرکبیر مشهور است روضات الجنات
در وصفش آورده است کان رحمة الله علیه من العلماء العاملین و الفقهاء الکاملین و الادباء الماهرین والفضلاء الکابرین و النبلا ء الجامعین و نقاد الرجال و الاخبار و ضباط السیر و الاثار .
آورده اند که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود که در درس علامه محمد باقر مجلسی حضور پیدا کرد و هم زمان نزد آقا جمال خوانساری و آقا حسین جیلانی دایی خود نیز دانش های مختلف را فرا گرفت برای او بیش از چهارده کتاب و رساله نقل کرده اند که مناهج المعارف
که یک دوره اصول اعتقادات به زبان فارسی است از همان کتب است .
او را سر سلسله خاندان موسوی خوانساری و روضاتی دانسته اند و از زمان وفاتش به سنه 1156 هجری قمری تا کنون فرزندان وی از مجتهدان و مراجع تقلید و اساتید حوزه های علمیه بوده اند چون شرح احوال او نیازمند فصلی مستقل است و نمی توان در این مختصر به شرح زندگانی او پرداخت لاجرم زندگی او را در مجالی دیگر به تصویر خواهیم کشید . ان شاء الله
نیای پنجم میرزا محمد هاشم آقا سید حسین اصفهانی است که پدر میر کبیر است صاحب روضات او را به فضل و کمال ستوده است همانگونه که در حاشیه اربعین علامه مجلسی از او به ( السید الفاضل الکامل العالم ) یاد کرده است او داماد فیلسوف شهیر عهدی صفوی آخوند مولی حسن جیلانی متوفی به سال 1094 هجری قمری است و نسخه دست نوشته کتاب مطول از او بجا مانده است و در کتابخانه خاندان روضاتی موجود است .
خاندان و برادران
مرحوم میرزا محمد هاشم هفت برادر داشت که جملگی از علما و فضلا و یا مجتهدان اصفهان بوده اند که مرحوم آیه الله میرزا محمد باقر خوانساری صاحب کتاب پر ارج روضات الجنات یکی از آنان بوده است ، در این مجال به ذکر نام آنان می پردازیم تا شاید با یاد آنان نمی از یم حیات طیبه بر گیریم .
بزرگترین پسر مرحوم آقا سید زین العابدین مرحوم آقا سید محمد جواد خوانساری است که بزرگترین برادر میزرا محمد هاشم نیز هست که صبح روز یکشنبه هفدهم صفر المظفر سال 1219 هجری قمری در خوانسار دیده به دنیا گشود و در مسقط الراس خود تحصیل را آغاز و مقدمات را نزد پدر و برخی از ابناء اعمام فرا گرفت و چون حوزه علمیه قزوین در آن زمان از حوزه های علمی مطرح و پر رونق بود ، بدین سبب برای ادامه تحصیل راهی قزوین شد و در مدرسه پنجه علی نزد مولی عبد الوهاب قزوینی به فرا گیری علوم همت گماشت و پس از گذشت چند سال به خوانسار بازگشت و در همان دیار سکنی گزید ، فرزندانش نیز در همان منطقه پراکنده اند که جملگی از یک پسر و یک دختر بوده اند نام پسرش مرحوم سید ابوالقاسم بوده که دارای خطی زیبا و منشی نیکو بوده است و جز هیئت استنساخ روضات الجنات بوده که به فرمان عموی خود مرحوم آقا سید محمد باقر عضو این هیئت قرار گرفته .
و هم اکنون نسخه ای از روضات الجنات که به خط اوست در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است . از تاریخ وفات مرحوم سید محمد جواد خوانساری اطلاعی دردست نیست ، لیکن پیش از سنه 1264 هجری قمری به دیار باقی کوچیده و گویا مقبره او نیز در مسقط الراسش قرار دارد .
دومین برادر میرزا محمد هاشم آقا سید محمد خوانساری است که در یازدهم محرم الحرام سنه 1222 هجری قمری در خوانسار دیده به جهان گشود مقدمات را نزد پدر و سطوح میانی و عالی ومباحث تخصصی حوزوی را نزد حاجی کرباسی صاحب اشارات الاصول و سید شفتی صاحب مطالع الانوار بیاموخت و از مجتهدین متتبع گردید و از پدرش مرحوم آقا سید زین العابدین ، حاجی کرباسی و میر سید حسن مدرس دارای اجازه بود همانگونه که خود نقل نموده است .
مرحوم سید محمد در تاریخ 28 رمضان المبارک سنه 1293 قمری دیده از جهان فرو بست و در اصفهان به خاک سپرده شد .
سومین برادر مرحوم میرزا میر سید علی متولد 1225 قمری است که در کود کی از دنیا رخت بر بسته است.
چهارمین برادر مرحوم میرزا مرحوم آیت الله العظمی آقا محمد باقر خوانساری صاحب کتاب پر ارج روضات الجنات است که یکی از مهمترین موسوعه های شیعی عهد قاجار است و تا کنون منبع مهمی برای مراجعه محققین و دانش پژوهان اسلامی به شمار می آید و او به تاریخ 22 صفر 1226 هجری قمری در خوانسار دیده به جهان گشود و نزد مرحوم آیت الله العظمی میرزا محمد تقی اصفهانی صاحب حاشیه بر معالم الاصول
و همچنین نزد پدرش مرحوم سید زین العابدین خوانساری و مرحوم آیت الله میر سید علی شهشهانی و همچنین علامه سید صدر الدین صدر و حاجی کرباسی صاحب اشارات الاصول و سید رشتی صاحب مطالع الانوار دراصفهان به فرا گیری دانش های مختلف پرداخت و برای ادامه و تکمیل علوم راهی نجف شد و نزد مرحوم آیت الله سید ابراهیم قزوینی صاحب ضوابط الاصول و چند تن دیگر از علما زانوی تتلمذ به زمین زده و به درجات عالیه علم و تقوی نائل گردید .
مرحوم صاحب روضات از عده ای به دریافت اجازه نائل گردید که از جمله می توان به سید زین العابدین خوانساری ، سید رشتی ، شیخ محمد علی کاشف الغطاء ، شیخ قاسم بن محمد نجفی صاحب کنزالاحکام ، سید ابراهیم قزوینی ، میر سید حسن مدرس ، سید اسد الله فرزند سید شفتی اشارت نمود .
صاحب روضات علاوه بر موسوعه جاودانش آثار دیگری را نیز به دنیای علم اهداء نمود که از آن جمله می توان به کتب زیر اشارت نمود .
1 _ احسن العطیه فی شرح الالفیه
2 _ قره العین و سرور النشأتین منظومه فارسی در اصول دین
3 _ النهریه در باره مسئله جریان نهر تحت النهر است
4 _ تلویح النوریات من الکلام فی تنقیح الضروریات من الاسلام
5 _ رساله ای در امر به معروف و نهی از منکر
6 _ رساله ای دراقسام اسباب بلایا که بر سعید و شقی نازل می شود .
و دهها کتاب و رساله دیگر که از این دانشمند جلیل القدر به یادگار مانده است .
مرحوم صاحب روضات هفت پسر داشته که جملگی از نوابع و دانشمندان اصفهان به حساب می آیند لیکن در این میان مرحوم آیت الله آقا میرزا مسیح روضاتی آوازه ای دیگر دارد و افضل فرزندان صاحب روضات است . پنجمین برادر مرحوم میرزا هاشم مرحوم آیه الله آقا سید محمد صادق خوانساری است که میلاد او در سنه 1228 هجری قمری در خوانسار بوقوع پیوسته است ، آورده اند که او مقدمات علوم را نزد والد گرانقدرش مرحوم سید زین العابدین آموخت و همزمان با حضور در درس پدر در درس مرحوم سید محمد شهشهانی و میر سید حسن مدرس نیز حاضر می گشت و از محضر این سه بزرگوار به دریافت اجازه نقل روایت و اجتهاد نائل گردید و البته نزد حاج محمد ابراهیم کرباسی صاحب اشارات الاصول و سید محمد مهدی ثابت الصدر بسیاری از دانش های متداول را فرا گرفت ، در نوشته های آقا سید محمد صادق در هنگام نام برخی از اساتیدش در خصوص پدر گرانقدرش چنین آورده است " اجلهم واغرهم و اشرف مشایخی و در ذکر سلسله اساتید او به نام سید محمد باقر بن محمد تقی شفتی نیز بر می خوریم همو که صاحب کتاب مطالع الانوار است مرحوم سید محمد صادق خوانساری به کتب وی اشاره نموده و از جمله یاد آور می شود او راست کتابی به نام " تقدیم الید علی الاستصحاب " که ردّیّه ای است از سوی سید شفتی بر صاحب قوانین الاصول ، وی اشاره دیگری به رساله دیگر سید شفتی دارد با عنوان " القِدریه فی طهارة الدم الذی یلقی فی القِدر فیغلی حتی یستحیل " که در ذیل آن رساله به توضیح آن پرداخته و آن را تقویت نموده است و بدین مطلب اشارت نموده است که سید شفتی بسیار به اخبار و روایات اعتماد می نمود و در مقابل بسیاری از قواعد اصولیه را فاقد اعتبار می دانست ، در عین حال که او خود از بزرگترین مجتهدان و اصول دانان به شمار می آمد مع الوصف چون بسیاری از مجتهدان نبود که مطلقا به ظنون خاصه عمل نماید در اصول و قواعد تصرف می نمود و به مناسبت موضوع از آنها بهره می جست ، سید محمد صادق در پایان متذکر شده طریق اعتدال بهترین راه است و اطلاق در اخبار و یا ظنون طریق خطاست .
در نقل است که آثار گرانبهایی داشته که به برخی از آن آثار اشارت می رود
1_ شرح شرایع الاحکام در سی هزار بیت کتابت که معادل پنجاه حرف است .
2_ رساله ای در حج
3_ رساله در مناسک حج
4_ الرساله الکبیره فی الاخبارالطریفة
و دهها جلد نوشته دیگر که به صورت پراکنده در کتابخانه های خاندان روضاتی موجود است و آخرین تالیف آن مرحوم رساله ای است در ذکر مشایخ اجازه و اساتیدش که مطالبی از آن را برای خوانندگان گرامی یاد آورشدیم .
صاحب کتاب احسن الودیعه یعنی آقا سید محمد مهدی خوانساری اعلی الله مقامه الشریف که خود فرزند مرحوم آقا میرزا محمد کاظمینی خوانساری است نواده اوست .
ادامه دارد ......